1. Inleiding Voor de nederzetting ten noorden van de stad, tussen de Dyle en de weg naar Mechelen, was sedert het begin van de 12de eeuw een bescheiden bidplaats met kerkhof voorzien. Vermoedelijk was de kapel toegewijd aan de heilige Gertrudis (Geertrui), dochter van de Karolinger Pepijn van Landen, 7e eeuw. In 1204/6 stichtte Hendrik I, hertog van Brabant (t 1235: graf in het koor van de Sint- Pieterskerk), hier een gemeenschap van reguliere kanunniken "van Sint-Victor", onder de regel van Sint-Augustinus (proosdij; 1449, abdij). Als beschermvrouw van hun klooster en van de door hen gebouwde kerk (1228) verkozen zij de patrones van de wijk, dus Geertrui. Hun heiligdom kreeg onmiddellijk een dubbele functie, nl. gebedsruimte voor de communauteit én voor de omwonende leken. Ingevolge de bevolkingstoename werd ze in 1252 officieel ingeschakeld als parochiekerk, zoals ook de bedehuizen van Sint-Michiel, Sint-Kwinten en Sint-Jacob. Voortaan telde Leuven naast de enige binnenparochie Sint-Pieter tevens vier buitenparochies, d.w.z. gelegen buiten de eerste 12de-eeuwse stadswal. De huidige constructie die op hetzelfde terrein de vorige vervangt, is het resultaat van een reeks bouw fasen, te situeren tussen de 14de en de 20ste eeuw en van een grondig herstel na Wereldoorlog II. Het basisconcept verwijst naar de Brabantse boerengotiek: alleen het koor en de kapellen zijn overwelfd en er is geen transept (cf. Begijnhofkerk). - Tot de 14de eeuw behoren de drie beuken. Dit schip bestaat evenals het koor uit vier traveeën. De rechterbeuk, opgetrokken op de muur van het kloosterpand, is opvallend smaller dan haar noordelijke tegenhanger, die voor de parochianen bestemd was en een aparte toegang had. Merkwaardig ook: de brede bovenramen van de middenbeuk. Oorspronkelijk was ze afgedekt met een houten tongewelf, in 1713 weggestopt boven een vlak plafond en vernield in 1944. - Uit de 15de eeuw dateert de kaEel van Onze-Lieve-Vrouw (ZW-hoek), terwijl de Sacramentskapel (NO-hoek) in de 16de eeuw werd toegevoegd. Het betreft een in België vrij zeldzaam product van religieuze bouwkunst in gematigde renaissancestijl: netgewelven, drieledige korfboogvensters met maaswerk, reeks kraagstenen en, aan de buitenkant, frontons op de steunberen; te vergelijken met de kapel van het Van Dalecollege, Naamsestraat 80 te Leuven (1565) en met het pand (oostzijde) van de Parkabdij te Heverlee. Op de NW-hoek installeerde men de doopkapel (1480), onlangs gerestaureerd na beschadiging door graafwerken in de Halfmaartstraat (waterzuiveringscollector). - In 1714 liet de toenmalige abt Alexander Karel de Pallant op het doksaal (17de eeuw) een orgel in Lodewijk XIV-stijl aanbrengen. Het instrument is een prestatie van de Duitse orgelbouwer Christian Penceier. De orgeltribune zelf wordt geschraagd door twee engelen in 3/4 formaat. Tot slot, de afmetingen van de kerk: 53,50 m lang; 19,75 m breed; 15,90 m hoog. De rechterbeuk bereikt een hoogte van 8,75 m, de linkerbeuk van 7,90 m.
2. De toren Bij het betreden van het gebouw valt vóór de middenbeuk een grote lege ruimte op. Archeologisch onderzoek bracht het bestaan van een vroegere, meer oostwaarts opgetrokken toren aan het licht. Na 1380 kwam een indrukwekkend monument van 71 meter tot stand. Aan de stenen spits van 1453, naar een ontwerp van de Brusselse architect Jan van Ruysbroeck (Ruusbroec), geheten van den Berghe, dankt hij zijn titel "Toren zonder nagels", één van de "zeven wonderen" van het oude Leuven. Overigens, gezien zijn kwetsbaarheid, tot op onze dagen een zorgenkind. In de toren hangt een beiaard van 49 klokken. De andere twee die de stad rijk is, bevinden zich in de torens van de Sint-Pieterskerk (49 klokken) en van de Centrale Universiteitsbibliotheek (63 klokken).
3. Wederopbouw Het geallieerd bombardement van mei 1944 teisterde op gruwelijke wijze het centrum en de omgeving en trof o.m. drie historische kerken: Sint-Pieter, Sint-Michiel en Sint-Geertrui. Kerk en toren boden een ruïneus beeld. Het hoofdaltaar en verschillende kunstwerken waren stukgeslagen, andere werden beschadigd. Vooral de artistiek hoogstaande koorbanken, kort voordien gefotografeerd door een Duits officier, schenen reddeloos verloren: ze lagen grotendeels in puin (documentatie ter plaatse). Maar het gebouw "verrees uit zijn as" en het gestoelte, als het ware herschapen door beeldsnijders Jos Van Uytvanck en Denis Peeters, met de medewerking van vele sympathisanten en met als leidraad de recente (Duitse) foto's, kon na de heropening van de Sint-Geertruikerk als een nieuw Leuvens mirakel begroet worden (1953/4).